Pomnik Poległym Saperom

29 października 2013 roku upłynęło osiemdziesiąt lat od odsłonięcia Pomnika Poległym Saperom. Monument nie przetrwał do czasów współczesnych. Został częściowo zniszczony przez Niemców na przełomie 1944 i 1945 roku. „Saper” podczas okupacji był miejscem gdzie warszawiacy manifestowali swoje uczucia patriotyczne. Pod pomnikiem prawie codziennie leżały biało-czerwone kwiaty, a gdy ich zabrakło kładziono rzodkiewki. Po wojnie władze zadecydowały o jego ostatecznym demontażu ze względu na jego niepoprawność polityczną. Nie został odbudowany pomimo postulatów zgłaszanych przez środowisko saperów. Aktualnie w miejscu pomnika znajduje się pusty plac. Monument był usytuowany przy ulicy 6 Sierpnia (obecnie Nowowiejska) róg Topolowej (obecna Aleja Niepodległości). Z notki opublikowanej w czasopiśmie Nowiny Codzienne zamieszczonej w przeddzień odsłonięcia pomnika dowiadujemy się:

„Saper” stoi licem ku południowi na linii regulacyjnej ul. Nowowiejskiej na placu przylegającym do linii N/S, która w przyszłości stanowić będzie najruchliwszą arterię wielkiej Warszawy. Tłem są nowoczesne monumentalne budowle politechniki, min. komunikacji i budynki ofic. Fund. KW.

O lokalizacji pomnika zdecydował przede wszystkim fakt, iż gruntami w tym miejscu dysponowały władze wojskowe co oznaczało brak konieczności wykupu działek. Poza tym w sąsiedztwie znajdowała się Szkoła Podchorążych Inżynierii, Wojskowy Fundusz Kwaterunkowy oraz szpital wojskowy. Usytuowanie pomnika o którym zdecydowały wymienione okoliczności było krytykowane na łamach czasopisma Architektura i Budownictwo z 1934 r. ?…załatwienie sprawy w drodze najmniejszego oporu, nie powinno stanowczo być decydujące, gdy chodzi o rzeczy długotrwałe, mające wpływ zasadniczy na przyszłość miasta. „Saper” stać będzie w śródmieściu, w węźle ruchliwym, otoczonym budynkami, bez korzystnego widoku z dalszej odległości, asymetrycznie w stosunku do ulic? dowiadujemy się także, ?…miejsce pomnika jest przeszkodą do prawidłowego ukształtowania kompleksów budowlanych: trakty ulegają różnym załamaniom i przerwom w innym wypadku nieuzasadnionym?.
Efektem braku skoordynowania umiejscowienia pomnika z miejskimi planami zabudowy (w momencie jego powstania) jest załom linii zabudowy i prostopadłe względem al. Niepodległości ustawienie fasady kamienicy nr 235/237.

Inicjatywa budowy pomnika wyszła od grona żołnierzy saperów chcących uczcić swoich kolegów poległych w wojnach 1914 ? 1920. Pomnik powstał wyłącznie ze składek korpusu oficerskiego i podoficerskiego tej formacji. Na jego budowę nie łożył skarb, nie prowadzono także zbiórki wśród obywateli. Odsłonięcia dokonano w dniu święta Szkoły Podchorążych Inżynierii w Warszawie.
Twórcą pomnika był prof. Mieczysław Lubelski. Autor wielu posągów oraz rzeźb dekoracyjnych. Między innymi lwów o których pisaliśmy w tekście Ochockie Lwy.

Pomnik składał się z trzech konstrukcji architektonicznych. Wyższa znajdująca się na tyłach pomnika o wysokości 8.30 metra została wykonana z łupanego granitu i oblicowana płytami z brązu. Na płytach umieszczono 600 nazwisk poległych saperów. Ciekawy był ich układ. Autor dysponując podziałem na pionowe kolumny umieścił nazwiska przy lewym brzegu, a imiona o wiersz niżej przy prawym. Na grzbiecie, tworzącym wysmukły prostokąt, wyryto epitafium poświęcone generałowi Jakubowi Jasińskiemu, patronowi saperów. Niższy prostopadłościan wykonany został w całości z granitu i licowany płytami z tego materiału. Wyryto na nim sześćdziesiąt nazw miejscowości bitew w których polegli wspomniani saperzy. Trzecią część monumentu stanowiła kamienna podstawa o wymiarach 11 na 19 metrów na której znajdowały się przenikające nawzajem cokoły, związane architektonicznie z dwoma poprzednimi. Na jednym z tych cokołów umieszczono bardzo realistyczną, wykonaną ze spiżu postać sapera. Wysokość posągu wynosiła 3.30 metra. Natomiast wysokość pomnika licząc od chodnika do wierzchu brązu 3.50 metra. Zastosowanie piaskowca jako podstawy pomnika poddano krytyce w czasopiśmie Architektura i Budownictwo z 1934 roku ?Szkoda, że poziome podstawy, widocznie już ze względów oszczędnościowych, są z piaskowca. Powstaje przez to pewna wrażeniowa anomalia, ze materiał mocny i twardy stoi na słabszym i miększym?.
Jarosław Zieliński w artykule Pomnik Poległych Saperów zamieszczonym w czasopiśmie Ochotnik umieścił informację iż ?Projekt przewidywał drugi symetryczny pomnik, usytuowany po drugiej stronie ul. Topolowej, nie udało mi się jednak ustalić, komu miał być ów bliźniak poświęcony?. Być może był to pomnik Sanitariusz. W artykule Losy warszawskiej rzeźby monumentalnej opublikowanej w Kronice Warszawy z 1967 roku odnalazłam informację ?Profesor Edward Wittig jest także autorem grupy pomnikowej Sanitariusz. Była to postać polskiego sanitariusza dźwigającego rannego żołnierza. Planowano niegdyś ustawienie tego pomnika przy Nowowiejskiej róg Chałubińskiego?.

Monika Moroz 

————————-

Bibliografia

1. Dobrowolski Ryszard Stanisław: Przywróćmy Warszawie Pomnik Sapera. Stolica 1972 nr 19 s. 5
2. Krzyżanowska Krystyna: Portret z pamięci. Stolica 1988 nr 12 s. 9
3. Łopieński Tadeusz: Losy warszawskiej brązowej rzeźby monumentalnej po 1939 roku. Kronika Warszawy, 1976, nr 4/28 s. 62, 63.
4. Pomnik Poległych Saperów. Architektura i Budownictwo, 1934, nr 1, s. 30, 31
5. Pomnik poległym saperom ustawiony przy ul. Nowowiejskiej. Nowiny Codzienne, 1933, nr 314, s. 3
6. Rozplanowanie terenów wojskowych przy ul. Nowowiejskiej w Warszawie. Architektura i Budownictwo 1933, nr 10-12 s. 360-361
7. Zieliński Jarosław: Pomnik Poległych Saperów. Ochotnik 2006 nr 10 s. 4